Vai trò của leptin

Năm 1994, bác sĩ Jeffrey Fridman, nhà nghiên cứu tại trường Đại học Rockefeller ở New York, đã khám phá ra sự đột biến một gene gọi là Ob ở một loại chuột đặc biệt vốn rất béo mập. Nó diễn ra trong mô mỡ bằng cách tổng hợp protein gồm 146 axit amin, một hormo chính điều chỉnh thể trọng, chất leptin (từ tiếng Hy Lạp leptos nghĩa là mảnh dẻ), truyền lên não thông tin về lượng dự trữ chất béo trong các tế bào tạo mỡ, rồi lại truyền lệnh về sự đủ hay chưa đủ thức ăn. Vài tháng sau đó, cũng nhóm nghiên cứu ấy đã xác định được gen tương ứng ở con người, gọi là OB, tồn tại ở nhiễm sắc thể 7. Sự thiếu leptin, một loại hormon về sự no đủ, hay sự suy giảm những thụ thể của não về cảm giác đó (ở vùng dưới đồi) có thể giải thích hiện tượng béo mập quá cỡ hoặc chí tí cũng chỉ rõ cơ chế của nó.

Đúng là ở hầu hết những người mắc chứng béo phì, leptin thường có lượng tăng cao, tỷ lệ thuận với sự gia tăng khối lượng chất béo. Điều đó chứng tỏ có tồn tại một “sự kháng” leptin ở bệnh nhân bởi vì mặc dù có sự tích tụ cao nhưng cảm giác thèm ăn ở họ vẫn không hề bị ức chế.

Dù sao, mãi đến năm 1997, người ta mới khẳng định được vai trò của leptin trong việc điều chỉnh cảm giác no, với việc phát hiện ra sự đột biến đồng hợp tử dẫn truyền lặn của gene mã hóa nó ở hai anh em cùng cha khác mẹ, cùng sớm mắc chứng béo phì quá mức: họ lần lượt cân nặng 29 kg lúc 2 tuổi và 89 kg lúc 8 tuổi!

Một năm sau, một nhóm nghiên cứu người Pháp đã làm sáng tỏ thêm sự đột biến đồng hợp tử dẫn truyền lặn ở gene của thụ thể của leptin ở ba chị em có cha mẹ là anh em cùng huyết thống và lần lượt cân nặng 159 kg lúc 13 tuổi, 133 kg lúc 19 tuổi và 166 kg lúc 29 tuổi.

Từ đó có nhiều thí dụ khác về chứng béo phì đơn gene nghĩa là chỉ phụ thuộc vào một gene, liên quan gián tiếp đến leptin, đã được mô tả, trong đó có một trường hợp liên quan đến sự đột biến của một gene đưa tới một dạng đơn gene trội, sinh ra từ 2 đến 4% trường hợp béo phì bệnh hoạn.

Nhưng tóm lại, đối với những chứng béo phì đó thì việc “giải mã” cũng “đơn giản”, đặc biệt là những trường hợp liên quan trực tiếp hay gián tiếp đến leptin là rất hiếm xảy ra. Vậy nên chúng không thể cắt nghĩa được phần lớn các dạng béo phì thông thường mặc dầu chúng đã cung cấp những kiến thức quý báu về cơ chế điều chỉnh sự thèm ăn sau này được dùng làm cơ sở cho sự phát triển các phương pháp điều trị bệnh bằng thuốc.

Từ đó, việc nghiên cứu trong lĩnh vực di truyền béo phì, cũng như trong toàn bộ lĩnh vực về hệ gen người không ngừng phong phú thêm bằng những bước tiến mới đây trên thị trường của quyết định luận sinh học. Chúng mang những “biệt danh” không phải là tên các giống chim, mà là những mã số, chứng tỏ nguồn gốc của chúng: Uncoupling protein 2 (UCP2) định vị ở nhiễm sắc thể 11 trong con người, một khu vực liên hệ với chứng calo dư thừa của thức ăn; uncoupling protein 3 (UCP3) cũng thuộc họ các protein có khả năng “đốt mỡ” tồn tại ở các vi thể bên trong các tế bào và là động cơ của chúng…

Trên thực tế, phải có chừng 200 gene mà người ta cho rằng có liên quan đến chứng béo phì.

Điều chắc chắn rằng là chứng béo phì thông thường có tính di truyền phức tạp, nghĩa là có tính đa gene. Quả vậy, nó được quyết định bởi tác động qua lại của nhiều thể biến dị gene gọi là gene mẫn cảm mà nếu tách biệt ra thì không có mấy tác dụng đối với sự tăng cân. Ngược lại, nếu chúng phối hợp với nhau, lại được những nhân tố ngoại cảnh (sự ở yên một chỗ, thói quen ăn uống không tốt, trạng thái căng thẳng thần kinh…) tăng cường lên gấp bội thì tác động lên sự tăng cân là đáng kể. Ngoài ra, cũng phải nói rõ thêm là những thói quen như cách ăn uống, khẩu vị, cũng có khả năng mang tính di truyền. Do vậy, có vẻ như tất cả các gene chỉ giữ một vai trò thứ yếu trong sự xuất hiện và tồn tại dai dẳng bệnh béo phì thông thường.

Người Pimass ở Arizona, người Pimas ở vùng núi Andes không cùng một kích cỡ! Dù sao thì đây cũng không phải là một quá trình bí hiểm về sự đột biến nhằm tạo ra trong một thời gian ngắn (vài thập kỷ) sự bùng nổ ghê gớm về dịch béo phì trên toàn cầu. Hãy xét một trong hàng nghìn thí dụ: những người thổ dân Pimass vùng Arizona bị ép buộc dồn vào một khu vực, được trợ giúp cho một cuộc sống ít hoạt động, nhưng được nuôi ăn đầy đủ và uống rượu theo kiểu Mỹ. Rất nhiều người đã mắc chứng béo phì và bệnh tiểu đường trong khi những người anh em Pimas của họ ở vùng núi Andes gần gũi với họ về mặt di truyền thì trong thực tế vẫn là những người mảnh khảnh. Như vậy, một lần nữa, cần chỉ rõ cặp nhân tố quỷ quái rõ ràng là nguyên nhân của căn bệnh: sự tĩnh tại thụ động và việc ăn uống quá nhiều thức ăn có quá nhiều chất béo và chất đường.